Na myśl o przemocy w głowach pojawiać się mogą obrazy wyzywanych i szarpanych dzieci albo zapłakanych, pobitych kobiet. Co jednak, gdy oprawca wcale nie krzyczy i na ciele nie pozostawia ani jednego śladu? Uśmiecha się, wspiera, kupuje kwiaty albo słodycze – wspaniały partner i ojciec. Przemocy nie ma, czy może nie umiemy lub nie chcemy jej zobaczyć?
Przemoc jest zjawiskiem pojawiającym się w relacjach i charakteryzującym się asymetrią sił między stronami. Może spotkać każdego, bez względu na wiek, płeć, status społeczny czy materialny. Przybiera najróżniejsze formy – od przemocy fizycznej, po ekonomiczną, seksualną, aż do bardziej nieuchwytnych, takich jak zaniedbanie czy przemoc psychiczna. Ta ostatnia, nazywana również przemocą emocjonalną lub werbalną, wiąże się z naruszeniem godności osobistej. Polega na systematycznym podejmowaniu działań, mających na celu zranienie i osłabienie ofiary, tak by ostatecznie uzyskać nad nią kontrolę. Zniewagi, wyzwiska, krzyk, zastraszanie i poniżanie to zjawiska, które nietrudno zauważyć i nazwać przemocą. Niestety, przemoc emocjonalna przejawia się zarówno w jawnych, jak i ukrytych formach, nierzadko łudzących, że wszystko jest w porządku. Przykładem ukrytej formy przemocy może być zawstydzanie w żartach, karanie milczeniem, a także nieuzasadnione oczekiwania posłuszeństwa lub poświęcania całego wolnego czasu i uwagi.
W ostatnim czasie coraz większą popularność w literaturze zyskuje zjawisko tzw. gaslightingu. Nazwa ta pochodzi od sztuki teatralnej „Gas Light”, przedstawiającej historię mężczyzny, który próbuje zmanipulować swoją żonę tak, by uwierzyła, że doświadcza choroby psychicznej. W rzeczywistości gaslighting jest odmianą przemocy emocjonalnej, mającej na celu wprowadzenie drugiej osoby w stan dezorientacji, który skutkuje brakiem zaufania do własnych osądów, pamięci i postrzegania rzeczywistości. Ci, którzy wykorzystują ten typ psychologicznej manipulacji, posługują się kłamstwem i dezinformacją, by wprowadzić w błąd i poddać w wątpliwość spostrzeżenia, myśli, emocje i doświadczenia drugiej osoby. Następuje to stopniowo, aż do momentu, gdy ofiara przestaje ufać sobie, a zaczyna wierzyć oprawcy. Wówczas oprawca zyskuje poczucie władzy i kontroli, niejako uzależniając od siebie drugą osobę i wykorzystując zaistniałą sytuację dla uzyskania własnych korzyści. Sprzyja temu tworzenie niestabilnego otoczenia – wszczynanie kłótni, nieporozumień, nagłe zmiany zdania i nastroju. Istotnym aspektem gaslightingu jest szantaż emocjonalny – uderzanie w czułe punkty, wykorzystywanie intymnych informacji i grożenie porzuceniem. Dla sprawcy jednak ważne jest, by przemoc nie była widoczna dla ludzi z zewnątrz oraz by ofiara nie zorientowała się, że jest manipulowana. W tym celu stara się izolować ją od rodziny i przyjaciół, osłabiając tym samym zewnętrzne źródła wsparcia. Charakterystycznym dla tego rodzaju przemocy psychicznej jest też wywoływanie poczucia winy i wstydu, poprzez odwracanie odpowiedzialności za błędy, nieuzasadnione oskarżenia i publiczne upokarzanie. Działania te często pozostają niezauważone, ponieważ równolegle do nich, sprawcy przemocy okazują czułość i wsparcie, obdarowują prezentami i komplementami. Nawet, gdy ofiara zauważa sygnały budzące niepokój, naprzemienność zachowań troskliwych i przemocowych skutecznie utrudnia rzetelną ocenę sytuacji i podjęcie decyzji o wycofaniu się z niszczącej relacji.
Mimo subtelnych i wyrafinowanych działań, skutki przemocy emocjonalnej często są równie dotkliwe jak przemocy fizycznej. W efekcie poniżania, upokarzania i krytykowania u ofiar pojawia się poczucie winy oraz wstydu. Świat jawi się jako zagrażający, a inni ludzie jako niegodni zaufania. Zanika poczucie bezpieczeństwa, drastycznie spada samoocena i szacunek do samych siebie, co przekładać może się na zmniejszenie sił obronnych i trudności w proszeniu o pomoc. Życie w ciągłym napięciu i stresie działa destrukcyjnie na funkcjonowanie człowieka i objawiać się może nie tylko na tle psychicznym i społecznym, ale także trudnościami w funkcjonowaniu poznawczym i objawami fizycznymi takimi jak np. przewlekłe bóle czy bezsenność. W konsekwencji przemoc emocjonalna doprowadzić może do zaburzeń lękowych i depresyjnych, a nawet prób samobójczych.
Artykuł napisany przez Anne Mrzygłód - psycholog, pedagog rodzinny i wychowawca TPD
Bibliografia:
Browne, K., Herbert, M. (1999). Zapobieganie przemocy w rodzinie. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
Comito, T. (2021). Przemoc, której nie widać. Jak rozpoznać i przerwać cykl przemocy psychicznej. Gdańsk: GWP.
Helios, J., Jedlecka, W. (2017). Współczesne oblicza przemocy. Wrocław: Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa.
Romańczuk-Grącka, M. (2021). Gaslighting jako forma przemocy psychicznej. Studia Prawnoustrojowe.
